Podstawowe kadencje. Koło kwintowe, koło kwartowe

Cóż to jest kadencja? Omawialiśmy już improwizację do akordów za pomocą skal modalnych. Te akordy były ze sobą zwykle połączone w nieprzypadkowy sposób. Następstwo kolejnych akordów wnosiło to "coś" do harmonii, napięcia, dynamiki i ogólnego odbioru frazy czy całego utworu. Według oficjalnej definicji "kadencja jest to formuła melodyczno-harmoniczna, również rytmiczna i dynamiczna, służąca do zakończenia utworu lub jego części". Kadencje potęgują lub niwelują napięcie w muzyce. Można powiedzieć, że jest to sposób dojścia do końcowego fragmentu utworu. Niewykluczone jest również rozwiązanie, że sam utwór będzie opierał się na jakiejś kadencji, co zresztą dość często ma miejsce w muzyce.

Podstawowe kadencje:
- doskonała - dominanta → tonika;
- plagalna - subdominanta → tonika;
- zawieszona - tonika → subdominanta;
- wielka doskonała (triada) - subdominanta → dominanta → tonika.

Często spotykane są również kadencje z użyciem akordów znajdujących się na innych stopniach gamy, np.: II-V-I, I-VI-II-V, I-VI-IV-V.

Akord na I stopniu reprezentuje funkcje toniki (T), na IV - subdominanty (S), a na V - dominanty (D). Stopień szósty (w gamie majorowej) to TVIm7, trzeci to TIIIm7, drugi to SIIm7. Akord na stopniu VII traktujemy jako dominantę bez prymy. Najbardziej charakterystyczną i najczęściej występującą (np. w jazzie) jest kadencja wywodząca się z wielkiej doskonałej. Różnica polega na tym, że tu subdominanta (S) występuje z dodaną sekstą. Ta seksta zagrana w basie jako podstawa akordu utworzy nam akord mollseptymowy, czyli SIIm7. W ten sposób powstała popularna kadencja I-V-I.

Po pierwsze znajomość kadencji ma znaczenie w kompozycji. W większości wypadków nie będzie już problemu z tym, jak rozwiązać dany akord i zamknąć frazę w logiczną całość. Po drugie znajomość kadencji ważna jest do improwizacji, a warunkiem jest tu znajomość wielu utworów, rozpracowywanie ich ze słuchu, a nie z tabulatur. Często, kiedy będziemy improwizowali nawet do nieznanej sobie frazy, będziemy podświadomie podejrzewać, jakie mogą wystąpić kolejne akordy. A to dzięki znajomości kadencji, które zwykle bazują na znanym już systemie modalnym. Idealnym tu sprawdzianem jest jam session, albo też włączenie radia i improwizowania do nieznanych sobie piosenek - właśnie sprawdzanie przy tym, czy przeczucie odnośnie następstw akordów nas nie myli. Oczywiście występują różne rozwiązania zwodnicze, wychylenia modulacyjne, dominanty wtrącone, które zmienią nasz oczekiwany akord na inny, ale do tego również można dojść. Nie da się przewidzieć wszystkiego. Jednak na gruncie większości utworów i fraz znajomość kadencji bardzo ułatwi sprawę. Oto kilka przykładów wykorzystania niektórych kadencji w znanych utworach:

Przykład 1. Kadencja plagalna (subdominanta → tonika): Varius Manx "Orła cień"

Przykład 2. Kadencja zawieszona (tonika → subdominanta): Dean Martin & Ricky Nelson "My Rifle And My Pony" (piosenka z westernu "Rio Bravo")

Przykład 3. Kadencja wielka doskonała (subdominanta → dominanta→ tonika): Ich Troje "Zawsze z Tobą chciałbym być"

Przykład 4. Kadencja II-V-I: Mike And The Mechanics "Over My Shoulder"

Przykład 5. Kadencja I-VI-II-V: George Michael "Last Christmas"

Przykład 6. Kadencja I-VI-IV-V: Paul Anka "Diana"

Koło kwintowe i kwartowe, czy też ciąg kwartowy/ kwintowy to akordy/ tonacje, których znaki przykluczowe wzrastają wraz z umiejscowieniem tonacji lub akordów właśnie w ww. ciągu. Znaki przykluczowe to nic innego jak krzyżyki i bemole. Gama C-dur nie posiada na przykład żadnych znaków przykluczowych (chromatycznych) w swojej budowie, a co za tym idzie, jest ona tonacją wyjściową do określania znaków przykluczowych kolejnych tonacji (następnych z krzyżykami lub bemolami, w kole/ ciągu kwintowym i kwartowym). Poniższa tabela określa ilość znaków przykluczowych w danej tonacji:

Jak widać w tabeli, mowa jest wyłącznie o tonacjach durowych. Skąd więc wiedzieć, ile na przykład bemoli ma tonacja G-moll? Pomoże nam tutaj zasada określająca zależność tonacji molowych od durowych i odwrotnie. Kiedy weźmiemy za przykład daną tonację (akord) durową, to pokrewną (paralelną) do niej będzie tonacja molowa znajdująca się dokładnie tercję małą niżej. Zasada ta działa w obie strony, np. G → Em; Em → G.

Jak odczytać powyższą tabelę? Np. widzimy w zapisie nutowym przy kluczu wiolinowym trzy krzyżyki (jest to tonacja A-dur bądź Fis-moll). Jeśli mamy do czynienia z krzyżykami, ma to związek z kołem kwintowym, jeśli z bemolami - kwartowym. Pierwszą tonacją w kole kwintowym z jednym krzyżykiem jest G-dur, jak to widać w tabeli. Jest tak, ponieważ G jest kwintę czystą wyżej niż wyjściowa C. Tonacja, która ma dwa krzyżyki, to D-dur, bowiem D jest o kwintę wyżej od G. Kolejną więc będzie A-dur - trzy krzyżyki. Skąd wiadomo teraz, czy mamy do czynienia z tonacją A-dur czy Fismoll? Są dwa sposoby przekonania się o tym. Pierwszy sposób - jeśli nad pięciolinią umieszczone są nazwy kolejnych akordów danej kompozycji, to spójrzmy, czy w naszym "trzykrzyżykowym" utworze w kilku pierwszych taktach znajdzie się akord A lub F#m. Jeśli któryś z nich widnieje, to już wiemy, jaka jest tonacja. Drugi sposób, nieco trudniejszy - jeśli nie ma zapisanych akordów, to musimy zorientować się po linii melodycznej, czy jest ona poprowadzona tak, że krąży wokół toniki molowej (w tym przypadku F#m), czy też durowej (A).