Tryton i kwinta zmniejszona

Gitarzyści, którzy otarli się o zasady muzyki i harmonię, wiedzą, że tryton jest jednym z najbardziej dysonansowych współbrzmień i że jest on częścią akordu septymowego, który teoretycznie powinien zostać rozwiązany na akord toniczny. Druga część tego stwierdzenia nie jest jednak do końca ścisła, ponieważ w akordzie septymowym (przynajmniej w jego postaci zasadniczej) występuje nie tryton, lecz kwinta zmniejszona. Ma ona wprawdzie dokładnie tę samą liczbę półtonów co tryton (sześć), jednak odległości te są odległościami różnego stopnia i mają związek z innymi gamami oraz inne praktyczne zastosowanie, dlatego warto usystematyzować wiadomości na ich temat.

Nazwy interwałów nawiązują do liczby stopni gamy, mają więc z gamą ścisły związek i błędem jest nazywanie ich wyłącznie na podstawie liczby półtonów. Kwarta to odległość pomiędzy jakimś stopniem gamy a stopniem czwartym z kolei (wliczając w to pierwszy), na przykład w gamie C dur kwarty to c-f, d-g czy f-h (odległości można liczyć w górę lub w dół, ale umówmy się, że mówimy tylko o tych liczonych w górę). Łatwo obliczyć, że dwie pierwsze z tych kwart są czyste (zawierają pięć półtonów), a trzecia jest zwiększona (zawiera sześć półtonów). To właśnie do niej odnosi się pojęcie trytonu, czyli trzech całych tonów, które w gamie C dur powstają między dźwiękami f i h (f-g-a-h). Oczywiście w innych gamach durowych również występuje kwarta zwiększona - znaleźć ją można zawsze na IV stopniu gamy. Gdybyśmy zagrali dźwięki gamy durowej, ale od jej IV stopnia, otrzymalibyśmy gamę lidyjską rozpoczynającą się od trzech całych tonów, czyli zawierającą tryton. Jak wiemy z poprzednich odcinków, skala lidyjska ma dość ciekawe brzmienie, przywodzące na myśl muzykę góralską; jeszcze ciekawsza jest skala pasterska mająca oprócz kwarty zwiększonej septymę małą. Skale z kwartą zwiększoną pozwalają na uzyskanie interesująco brzmiących napięć melodycznych i harmonicznych i są stosunkowo często wykorzystywane w różnych gatunkach muzycznych (zwłaszcza w jazz-rocku i prog rocku), najczęściej w celu uzyskania specyficznego klimatu.

Kwinta zmniejszona stanowi przewrót (dopełnienie do oktawy) kwarty zwiększonej. Nawiasem mówiąc, oba te interwały dzielą oktawę na dwie połowy, a jak wiadomo, podział czegokolwiek na pół nie jest najszczęśliwszym wyborem z punktu widzenia estetyki (najlepszym sposobem jest tam tzw. zasada złotego podziału). Potwierdza się to i tutaj, gdyż omawiane w tym miesiącu dzielące oktawę na pół interwały są jednymi z najbardziej dysonujących (w średniowieczu tryton nazywany był diabłem w muzyce). W gamie durowej kwinta zmniejszona występuje na VII stopniu; dla gamy C dur są to dźwięki h-f. Skala rozpoczynająca się od VII stopnia i zawierająca kwintę zmniejszoną to skala lokrycka; jednak najbardziej typowe zastosowania kwinty zmniejszonej nie mają bezpośredniego związku z tą skalą. Budując akordy septymowe na kolejnych stopniach gamy durowej, na V stopniu otrzymamy akord z septymą małą (w tonacji C dur będzie to G7), którego dysonujący, dominantowy charakter wynika z kwinty zmniejszonej pomiędzy tercją a septymą tego akordu (w akordzie G7 są to dźwięki h i f). Teoretycznie akord ten powinien rozwiązać się na akord toniczny (G7 na C), ale w praktyce nie zawsze tak jest, np. w bluesie wykorzystuje się akordy z septymą małą, które nie rozwiązują się w sposób przyjęty w klasycznej harmonii.

Ponieważ tryton i kwinta zmniejszona mają taki sam rozmiar, na gryfie gitary wyglądają identycznie. W PRZYKŁADZIE 1 pokazuję najpierw łańcuch tych odległości, począwszy od dolnego dźwięku f, a skończywszy na dźwięku f2. W kolejnych dwóch taktach gram kolejno fragment gamy C w obrębie kwarty zwiększonej, a następnie w obrębie kwinty zmniejszonej, kończąc odpowiadającym każdemu interwałowi akordem. W ostatnich dwóch taktach pokazuję, jak rozwiązuje się kwinta zmniejszona: głosy podążają półtonami zgodnie z ich kierunkiem ciążenia - do środka, tworząc tercję wielką w akordzie tonicznym. Przy przewrocie kwinty zmniejszonej (którym jest tryton, czyli kwarta zwiększona) kierunek ruchu jest przeciwny, jednak symbole akordowe pozostają bez zmian.

PRZYKŁAD 2 to ilustracja zastosowania trytonu, czyli kwarty zwiększonej. W tonacji durowej kwarta ta będzie występowała w skali IV stopnia (lidyjskiej); można ją także dodać do akordu IV stopnia, co jest szczególnie przydatne w akompaniamencie (zmodyfikowany w ten sposób akord durowy należałoby oznaczyć jako F4+). W przykładzie zastosowałem skalę pasterską, inspirując się grą gitarzystów progrockowych i jazz-rockowych, m.in. Trevora Rabina i Johna McLaughlina.



W PRZYKŁADZIE 3 gram jedną z najbardziej znanych wśród gitarzystów skal - sześciostopniową bluesową. Jak chyba wszyscy doskonale wiedzą, powstaje ona z pentatoniki molowej po dodaniu do niej dodatkowego, obniżonego stopnia V, a więc występuje w niej kwinta zmniejszona. Jest to skala bardzo powszechnie stosowana tak w rocku, jak i w jazzie, i stanowi chyba najczęstszą okazję do grania przez gitarzystę kwinty zmniejszonej. Przykłady jej użycia wielokrotnie przedstawiałem na tych łamach; w prezentowanej dziś dość długiej frazie (inspirowanej grą dwóch gitarzystów z dwóch różnych światów: Alvina Lee i Mike’a Sterna) starałem się maksymalnie wyeksponować kwintę zmniejszoną.

 

Ostatnia zagrywka (PRZYKŁAD 4) oparta jest na schemacie harmonicznym bluesa i ilustruje dwa zagadnienia. Pierwszym z nich jest wykorzystanie kwint zmniejszonych występujących w akordach bluesa i ich przewrotów do zbudowania solówki (podobną ideę, jednak w odniesieniu do skali całotonowej, zaproponował Joe Pass w książce "Guitar Style"). Proszę zauważyć, że w kolejnych akordach bluesowej "triady" (dla bluesa w G będą to: G7, C7 i D7) kwinty te są odległe o półton w taki sposób, że przewrót kwinty w subdominancie (C7) znajduje się o półton niżej od kwinty w tonice (G7), a przewrót kwinty w dominancie (D7) - półton wyżej. Mówiąc w uproszczeniu i niezbyt ściśle, gramy po trytonach - tryton toniki (akord G7, dźwięki h, f) obniżamy o półton dla subdominanty (akord C7, dźwięki bb, e), a podwyższamy o półton dla dominanty (akord D7, dźwięki c, f#). Taki sposób grania ma tę zaletę, że nie sposób się pomylić, gdyż przy zmianie akordu przesuwamy rękę o jeden próg w górę lub w dół bez względu na miejsce na gryfie, w którym się znaleźliśmy; zastosowałem go w pierwszych czterech taktach oraz w takcie przedostatnim.

Drugie z zagadnień dotyczy dodawania kwinty zmniejszonej do aktualnie granej skali z kwintą czystą (w przypadku bluesa będzie to najczęściej skala miksolidyjska). Umiejętne operowanie kwintą zmniejszoną może w zasadniczy sposób zmienić charakter solówki i uczynić ją bardziej "rasową". Wskazane jest traktowanie dźwięku kwinty zmniejszonej jako dźwięku przejściowego, który należy rozwiązać najlepiej na kwintę czystą; dobrze jest też używać kwarty czystej. Ostatni track to podkład do ćwiczenia przykładu 4 - tradycyjnie jest on nieco dłuższy niż zapis nutowy, aby umożliwić wypróbowanie własnych pomysłów. Powodzenia!